ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ, 14.2.2007

Ο Πρόεδρος του Ι.ΜΕ.ΠΟ., κύριος Αλέξανδρος Ζαβός, συμμετείχε σήμερα σε Συνέδριο που διοργάνωσε το Ινστιτούτο Οπτικοακουστικών Μέσων στο Ζάππειο Μέγαρο με Θέμα «Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και Διαμόρφωση Στερεοτύπων». Ο κύριος Ζαβός ανέφερε τα εξής:

«Θα ήθελα από τη θέση αυτή να ευχαριστήσω το Ινστιτούτο Οπτικοακουστικών Μέσων, τόσο για την πρόσκληση που μου απηύθυνε, όσο και για την επιτυχημένη επιλογή της θεματικής του Συνεδρίου. Πράγματι, η σχέση των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας και του σχηματισμού των στερεοτύπων ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά την εικόνα του μετανάστη, αποτελεί μία δυναμική σχέση, με επιπτώσεις τόσο στο επίπεδο της καθημερινής συναναστροφής μας με τους μετανάστες, όσο και στο επίπεδο του σχεδιασμού και της υλοποίησης της μεταναστευτικής πολιτικής της χώρας μας.

Από τη θέση αυτή θα ήθελα να εκθέσω ορισμένες απόψεις μου ως προς τον τρόπο παρουσίασης του μεταναστευτικού φαινομένου στα ΜΜΕ, όχι βεβαίως από την πλευρά του θεωρητικού ή του δημοσιογράφου – υπάρχουν άλλωστε πολύ καταλληλότεροι προσκεκλημένοι από εμένα για το σκοπό αυτό – αλλά από την πλευρά του εμπειρικού παρατηρητή του μεταναστευτικού φαινομένου, όπως αυτό μελετάται μέσα από επιστημονικές έρευνες του Ινστιτούτου Μεταναστευτικής Πολιτικής.

Το Ινστιτούτο Μεταναστευτικής Πολιτικής έχει ήδη προβεί σε σειρά ερευνών, πολλές από τις οποίες έχουν ήδη δοθεί στη δημοσιότητα, στο πλαίσιο των οποίων έχουν καταγραφεί και ερευνηθεί πολλές από τις αμφιλεγόμενες διαστάσεις και επόψεις του μεταναστευτικού φαινομένου στην Ελλάδα και το εξωτερικό, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά το κοινωνικό και ψυχολογικό προφίλ των μεταναστών, τις επιπτώσεις τους στην ελληνική οικονομία και το κοινωνικοασφαλιστικό σύστημα, αλλά και τις προοπτικές ένταξης τους στην ελληνική κοινωνία. Και είναι ενδιαφέρον, να αντιπαραθέσει κανείς την εικόνα που σχηματίζεται για τους μετανάστες από τις μελέτες αυτές, σε σχέση με την εικόνα που παρουσιάζεται στα ΜΜΕ.

Τι προκύπτει από τις έρευνες για τους μετανάστες ύστερα από περισσότερο από δέκα πέντε χρόνια μαζικής παρουσίας τους στην Ελλάδα; Καταρχήν, η ανοδική κοινωνική κινητικότητα των μεταναστών, και κυρίως της συντριπτικής πλειονότητάς τους που προέρχεται από την Αλβανία. Τα φαινόμενα είναι διάσπαρτα και εμφανή διά γυμνού οφθαλμού, αλλά δεν τα προσέχουμε. Οι μετανάστες, στη μεγάλη τους πλειοψηφία, δεν περιμένουν πια στα σταυροδρόμια για μεροκάματο. Τα «στέκια» ή οι «πιάτσες» εύρεσης χειρωνακτικής εργασίας έχουν σε μεγάλο βαθμό εξαφανιστεί. Ούτε οι μετανάστες τα βράδια κάθονται στα σκαλάκια περιμετρικά των πλατειών. Το ντύσιμό τους βελτιώθηκε αισθητά. Αυτός ο πληθυσμός, νεαρός στη σύνθεσή του, αρχίζει να μη διαφέρει ούτε στους ενδυματολογικούς ούτε στους γλωσσικούς κώδικες από τους γηγενείς. Θα μπορούσε μάλιστα να παρατηρήσει κανείς ότι αν παλαιότερα οι προστριβές μεταναστών και ντόπιων προέρχονταν από τη διαφορά, τώρα προέρχονται από τη διεκδίκηση της ομοιότητας. Παρ' όλα αυτά, τα στερεότυπα επιμένουν.

Παρατηρώντας το τοπίο των ΜΜΕ, από τότε που ουσιαστικά εισήλθε το φαινόμενο στην κοινωνική πραγματικότητα της χώρας μας, καταλήγει κανείς σε ένα βασικό συμπέρασμα: ότι τα δημοσιεύματα, οι εκπομπές και οι ειδήσεις γύρω από τους μετανάστες και τη ζωή τους στη χώρα μας, ανήκουν σε δύο μεγάλες κατηγορίες.

Η πρώτη αφορά τις εκπομπές και τα δημοσιεύματα που κινδυνολογούν για την παρουσία των μεταναστών στη χώρα μας. Την κινδυνολογία σε βάρος των μεταναστών την βλέπουμε έκδηλα στις εκπομπές που μιλούν για την έξαρση της εγκληματικότητας από την αύξηση των μεταναστών, που διαλαλούν την αύξηση της ανεργίας από τους μετανάστες που δήθεν κλέβουν τις δουλειές των Ελλήνων εργαζομένων. Αυτή η ευρέως διαδεδομένη εντύπωση ότι αν δεν είχαμε μετανάστευση όλα θα πήγαιναν καλά, δεν είναι παρά είναι ένας ψυχοκοινωνικός μηχανισμός μετάθεσης ευθυνών προς τα έξω, είναι μια επικίνδυνη ξενοφοβική φαντασίωση που αποπροσανατολίζει, που μας κάνει κατά στρουθοκαμηλικό τρόπο να μη βλέπουμε τα πραγματικά αίτια της σημερινής κοινωνικής κρίσης. Αυτήν την κινδυνολογία των ΜΜΕ την βλέπουμε να επηρεάζει και τον τρόπο με τον οποίο βιώνεται η μετανάστευση από τον απλό καθημερινό κόσμο. Που απορημένος βλέπει τα δελτία ειδήσεων και ανησυχεί για τον ίδιο και την οικογένεια του. Που αρχίζει, θέλοντας και μη να υποψιάζεται τον μετανάστη γείτονα του, μολονότι εκείνος δεν έχει δώσει καμία αφορμή. Που συστήνει στο παιδί του να μην κάνει παρέα με τα μεταναστόπουλα και το κυριότερο, που διαστρέφει την ίδια την αίσθηση της πραγματικότητας, γιατί δεν είναι ενήμερος για την το τι συνεπάγεται η μετανάστευση για τον ίδιο και τον τόπο που ζεί.

Η δεύτερη κατηγορία δημοσιευμάτων και εκπομπών αναφέρεται στις διακρίσεις σε βάρος των μεταναστών. Είναι οι εκπομπές και τα δημοσιεύματα που αναφέρονται στις συνθήκες ζωής των μεταναστών, όχι με την πρόθεση να ενημερώσουν και να ευαισθητοποιήσουν, αλλά για να τις διεκτραγωδήσουν. Το βλέπουμε στα δημοσιεύματα και τις εκπομπές που περιγράφουν τις ουρές των μεταναστών στις δημόσιες υπηρεσίες, παραγνωρίζοντας ότι οι ίδιες δημόσιες υπηρεσίες ταλαιπωρούν εξίσου και τους Έλληνες πολίτες. Το βλέπουμε, ακόμη στις εκπομπές που διατρανούν τις αντιδράσεις σε βάρος του μεταναστόπουλου που γίνεται με τις επιδόσεις του σημαιοφόρος στην τάξη του. Το συναντάμε επίσης στις εκπομπές που δίνουν το λόγο στους μετανάστες, μόνο και μόνο για να εκθέσουν τις διακρίσεις που έχουν γίνει σε βάρος τους και την καταπίεση τους από τους Έλληνες συμπολίτες τους.

Το κοινό χαρακτηριστικό όλων αυτών είναι ότι συρρικνώνουν την έννοια του μετανάστη στο επικίνδυνο ή αναξιοπαθές αντικείμενο. Με τον τρόπο όμως αυτό παραγνωρίζεται μία άλλη διάσταση της μετανάστευσης στη χώρα μας, εξίσου πραγματική αλλά δυστυχώς λιγότερο προβεβλημένη. Είναι εκείνη η εικόνα της μετανάστευσης, την οποία αντικρύζουμε μέσω της εργασίας μας στο ΙΜΕΠΟ, πολύ συχνότερα από όσο παρουσιάζεται στα ΜΜΕ και αφορά τον οικονομικό μετανάστη, που έχει έρθει στην Ελλάδα με το όραμα ενός καλύτερου μέλλοντος για εκείνον και την οικογένεια του. Που μοχθεί και που χαίρεται για όσα του παρέχει το ελληνικό κράτος και που δεν του έδινε η χώρα καταγωγής του (την εκπαίδευση των παιδιών του, μία τίμια εργασία για να συντηρεί την οικογένεια του, ιατροφαρμακευτική περίθαλψη ή ακόμη και μία σύνταξη για τα γεράματα του). Είναι η εικόνα εκείνη του μετανάστη που ζει αρμονικά με τους Έλληνες γείτονες του ή που διατηρεί καλύτερες σχέσεις με τους Έλληνες φίλους του απ΄ ότι με τους συντοπίτες του. Πρόκειται για στοιχεία που δεν ανήκουν στη σφαίρα της φαντασίας, αλλά για τα οποία οι ίδιοι οι μετανάστες εκφράζουν την ικανοποίηση τους.

Αυτή η εικόνα της μετανάστευσης πηγαίνει ένα ακόμη βήμα πιο πέρα. Είναι η εικόνα του μετανάστη αθλητή που δοξάζει τα χρώματα της σημαίας της χώρας υποδοχής του. Τα παραδείγματα είναι πάμπολλα. Είναι η εικόνα του πολιτικού ηγέτη που σε μία κρίσιμη καμπή της ζωής του, υπήρξε μετανάστης σε μία ευρωπαϊκή χώρα και που επέστρεψε στη χώρα καταγωγής του, όντας συγχρόνως ο καλύτερος πρεσβευτής της χώρας υποδοχής του. Τα παραδείγματα είναι πολύ περισσότερα απ΄ όσο φανταζόμαστε και αναδεικνύουν μία ακόμη διάσταση του φαινομένου της μετανάστευσης, που δεν έχει προσεχθεί, ίσως, όσο θα έπρεπε από τα ΜΜΕ.

Η σημερινή άποψη σχετικά με την προβολή των θεμάτων της μετανάστευσης ξεκινά από την οπτική του Έλληνα πολίτη. Σπάνια προβάλλεται η άποψη των μεταναστών και όπου κατ’ εξαίρεση συμβαίνει αυτό, γίνεται κυρίως για λόγους διεκτραγώδησης των συνθηκών της ζωής και της εργασίας τους. Η εικόνα ωστόσο του μετανάστη, όπως προκύπτει από τις μελέτες και τις έρευνες δεν είναι, πλέον, εκείνη του εξαθλιωμένου που ζει στις τρώγλες, του αγράμματου που απασχολείται ασταθώς, του απελπισμένου που παίρνει τη δουλειά των Ελλήνων, του τζαμπατζή των νοσοκομείων, του παραβατικού, αν όχι μαφιόζου, που μπαινοβγαίνει παράνομα από τα σύνορα. Αντίθετα το προφίλ των μεταναστών είναι εκείνο του οικογενειάρχη που έχει τελειώσει τουλάχιστον την πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Δεν υπάρχουν αναλφάβητοι ανάμεσα στους μετανάστες και ακόμη το ποσοστό των αποφοίτων μέσης εκπαίδευσης είναι ελαφρώς ανώτερο από το αντίστοιχο ελληνικό. Το γνωρίζουμε άλλωστε και από την ελληνική μετανάστευση στο εξωτερικό ότι μεταναστεύουν τα δυναμικότερα στοιχεία.

Χωρίς να παραβλέπουμε και τις αρνητικές διαστάσεις του φαινομένου της μετανάστευσης –αποτελούν άλλωστε και αυτές μέρος της κοινωνικής πραγματικότητας, δεν θα πρέπει να παραγνωρίζουμε ότι με την άνιση αυτή παρουσίαση του μεταναστευτικού φαινομένου, όχι μόνο δεν προωθείται ο κοινωνικός διάλογος για τη μετανάστευση, αλλά αντιθέτως κινδυνεύουν να δημιουργηθούν στρεβλές εντυπώσεις, που απειλούν να δυναμιτίσουν τις προσπάθειες για την κοινωνική ένταξη των μεταναστών και τη διαμόρφωση μίας σύγχρονης μεταναστευτικής πολιτικής. Δεν είναι άλλωστε λίγες οι φορές, που τέτοιου είδους αρνητικές απεικονίσεις της μετανάστευσης έγιναν αντικείμενο εκμετάλλευσης από πολιτικούς τυχοδιώκτες, που επιμένουν να αντιμετωπίζουν τον μετανάστη ως πρόβλημα.

Η μετανάστευση είναι η νέα μεγάλη πραγματικότητα. Αν τη δούμε ιστορικά θα διαπιστώσουμε ότι αποτελεί ένα σταθερό, παρά ένα έκτακτο χαρακτηριστικό των κοινωνιών. Σταθερά, κατά κύματα. Θα μπορούσαμε μάλιστα, και ίσως πρέπει, να δούμε την ιστορία του πολιτισμού όχι ως ιστορία εδραίων, αλλά μετακινούμενων πληθυσμών. Αλλά για να διαχειριστούν οι κοινωνίες τα μεταναστευτικά φαινόμενα και να αντιστέκονται στους «ηθικούς» πανικούς που τα δαιμονοποιούν πρέπει να γνωρίζουν. Να αναπτύξουν δηλαδή έρευνες, θεσμούς, προγράμματα, εκπαίδευση στη νέα μεταναστευτική πραγματικότητα και στα προβλήματά της.

Μια περισσότερο ψύχραιμη καταγραφή της μετανάστευσης από τα ΜΜΕ, η οποία θα τηρούσε ίσες αποστάσεις ανάμεσα στην αρνητική και θετική όψη του φαινομένου, θα μπορούσε να συμβάλλει αποφασιστικά στην κοινωνική ευαισθητοποίηση γύρω από το φαινόμενο και τις επιπτώσεις του στη χώρα μας. Ο τύπος έχει αρχίσει ήδη να κινείται προς την κατεύθυνση αυτή, προβαίνοντας ολοένα και συχνότερα σε εμπεριστατωμένες και αντικειμενικές παρουσιάσεις των επιμέρους διαστάσεων του φαινομένου. Δεν ισχύει το ίδιο για τα ηλεκτρονικά ΜΜΕ, όπου με εξαίρεση ορισμένες εκπομπές στα κρατικά κανάλια, οι περισσότερες εκπομπές ιδίως των ιδιωτικών ΜΜΕ προσεγγίζουν τα θέματα που σχετίζονται με την μετανάστευση με τρόπο επιφανειακό, ανακυκλώνοντας τα στερεότυπα που έχουμε συνηθίσει. Τα αίτια αυτής της στάσης των ηλεκτρονικών ΜΜΕ δεν έχουν ακόμη μελετηθεί, αλλά δεν αποκλείεται η στάση αυτή να αποδίδεται στο γεγονός, ότι τα στελέχη των εκπομπών δεν είναι αρκετά ενήμερα σχετικά με την πραγματικότητα της μετανάστευσης και τις πραγματικές της διαστάσεις. Από την άποψη αυτή είναι σκόπιμο για τα ΜΜΕ να προβάλλουν στον κόσμο μίαν άλλη προσέγγιση στο ζήτημα της μετανάστευσης, μέσα από την επίδραση του φαινομένου στην οικονομία την παιδεία και τον πολιτισμό, έτσι ώστε το φαινόμενο της μετανάστευσης να τοποθετηθεί στη σωστή του διάσταση. Πόσοι συμπολίτες μας άραγε γνωρίζουν, ότι οι μετανάστες, όχι μόνο δεν αποστερούν θέσεις εργασίας, όπως ευρέως γίνεται πιστευτό σήμερα, αλλά αντιθέτως έχουν συμβάλλει στην δημιουργία πάνω από 115.000 θέσεων εργασίας. Πόσοι γνωρίζουν τον τρόπο, με τον οποίον οι μετανάστες μπορούν να βοηθήσουν τα ασφαλιστικά ταμεία; Όλα αυτά είναι στοιχεία, που αφορούν την πραγματική εικόνα της μετανάστευσης, εκείνη που δεν προβάλλεται, όσο θα έπρεπε, από την μέγιστη πλειοψηφία των ηλεκτρονικών ΜΜΕ.

Με τον τρόπο αυτό χάνεται η ευκαιρία, τα ΜΜΕ να αποτελέσουν έναν γόνιμο δίαυλο επικοινωνίας στο πλαίσιο του κοινωνικού διαλόγου για την μετανάστευση και τα οφέλη της για την ελληνική κοινωνία. Με τον τρόπο αυτό, η συζήτηση γύρω από τις συνέπειες και τα οφέλη της μετανάστευσης θα μπορούσε να διευκολυνθεί πολλαπλώς: Αφενός θα μπορούσαν να ενημερωθούν και να ευαισθητοποιηθούν οι Έλληνες πολίτες σχετικά με τις συνέπειες του φαινομένου της μετανάστευσης στην καθημερινή τους ζωή. Αφετέρου, τα ΜΜΕ θα μπορούσαν να λειτουργήσουν σαν δίαυλος ενημέρωσης των ίδιων των μεταναστών ως προς τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις τους. Θα μπορούσε λ.χ. να υπάρξει πρόβλεψη για την ενημέρωση των μεταναστών στο πλαίσιο ενός δελτίου ειδήσεων ή και στο πλαίσιο ειδικών ενημερωτικών εκπομπών.

Οι δυνατότητες που ανοίγονται είναι πολλές. Τα ΜΜΕ σε χώρες με παρόμοια μεταναστευτική εμπειρία, όπως η Ελλάδα (βλ. Πορτογαλία) προβαίνουν σε μία πολύπλευρη παρουσίαση του φαινομένου, συμβάλλοντας με τον τρόπο αυτό στην κοινωνική ένταξη των μεταναστών. Η Ελλάδα ανήκει στις χώρες εκείνες που καλούνται να διαχειριστούν το φαινόμενο της μετανάστευσης, μεγιστοποιώντας τις πολιτισμικές, κοινωνικές και οικονομικές ωφέλειες του φαινομένου. Στην προσπάθεια αυτή, χρειάζεται η συσπείρωση όλων των κοινωνικών δυνάμεων σε συνεργασία με τα ΜΜΕ. Η εμπειρία έχε άλλωστε δείξει, ότι η κοινωνική συναίνεση και συνεργασία όλων των φορέων που εμπλέκονται με την μετανάστευση είναι η μοναδική οδός για την υλοποίηση μίας μεταναστευτικής πολιτικής με ανθρώπινο πρόσωπο τόσο για τους Έλληνες συμπολίτες μας, όσο και τους μετανάστες συνανθρώπους μας».

ΓΡΑΦΕΙΟ ΠΡΟΕΔΡΟΥ