Αθήνα 25.11.2008, 16:34
Απόλυτα αληθινή χαρακτηρίζεται η ιστορία της Ατλαντίδας στον πλατωνικό Τίμαιο, αν και στη μεταγενέστερη φιλολογία επικράτησε ο χαρακτηρισμός «μύθος». Το γεγονός όμως ότι η πληροφόρηση που μας διασώζει ο Πλάτων για την ιστορία της Ατλαντίδας ανάγεται σε ένα παρελθόν πολύ μακρινό, 9.000 χρόνια πριν από την εποχή του Σόλωνα, καθιστά ριψοκίνδυνη κάθε τοποθέτηση πάνω στο ζήτημα της ιστορικής της αλήθειας και αναγκαία την ερμηνεία των φιλοσοφικών στόχων και προθέσεων του Πλάτωνα.

Προκειμένου να φωτίσει η Αναπληρώτρια Καθηγήτρια του Τμήματος Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ, Θεόπη Παρισάκη την «παράδοξη», όπως τη χαρακτηρίζει ο Πλάτων, ιστορία της Ατλαντίδας, την προσέγγισε σε τρία επίπεδα και κατέληξε στα παρακάτω συμπεράσματα:

Σημασία των λέξεων «μύθος» και «λόγος»
Από την εξέταση προκύπτει ότι σε επίπεδο χρήσης της γλώσσας αδυνατούμε να λύσουμε το πρόβλημα, καθώς οι λέξεις μύθος και λόγος στην αρχαία ελληνική φιλολογία είναι συχνά ταυτόσημες, ενώ στο πλατωνικό έργο είναι δυνατό οι δύο λέξεις άλλοτε να χρησιμοποιούνται σε αντιδιαστολή μεταξύ τους και άλλοτε το ίδιο χωρίο να αποκαλείται συγχρόνως μύθος και λόγος.

Απόψεις του Πλάτωνα για το μύθο
Στην Πολιτεία ο Πλάτων αντιλαμβάνεται το μύθο ως ψευδή λόγο, που όμως μπορεί να εμπεριέχει και αλήθειες. Διακρίνει, ωστόσο, δύο κατηγορίες μύθων: αυτούς που αποτελούν «αληθώς ψεύδη» και απορρίπτονται για την ιδανική πολιτεία του ως βλάσφημοι και καταστρεπτικοί για την παιδεία των νέων και αυτούς που εκφράζονται στα λόγια και αποτελούν ομοιώματα ψεύδους που μπορούν να χρησιμεύσουν ως φάρμακο για την αποτροπή του κακού. Πρόκειται για τα λεγόμενα «γενναία ψεύδη» που αποσκοπούν στο να κάνουν το ψέμα να μοιάζει όσο γίνεται περισσότερο όμοιο με την αλήθεια, προκειμένου να επιτύχουν μέσω της πειθούς ένα ευεργετικό για το γενικό συμφέρον αποτέλεσμα.

Χρήση και λειτουργία του πλατωνικού μύθου
Αν ανατρέξει κανείς στο σύνολο του πλατωνικού έργου διαπιστώνει μια ποικιλία στη χρήση και τη λειτουργία του μύθου. Οι μύθοι μπορεί να κυμαίνονται από καθαρά φανταστικές επινοήσεις έως αφηγήσεις που αντλούνται από την παράδοση ή την ιστορική πραγματικότητα. Η διήγηση της Ατλαντίδας, ειδικά, εμφανίζεται σα να βασίζεται σε ιστορικά γεγονότα του παρελθόντος από τα οποία προκύπτει ένα ηθικό δίδαγμα. Περιγράφει τον πόλεμο της αρχαίας ευνομούμενης Αθήνας με τη μεγάλη θαλάσσια επεκτατική δύναμη της Ατλαντίδας έξω από τις Ηράκλειες στήλες στον Ατλαντικό ωκεανό, η οποία ηττήθηκε από τους αρχαίους Αθηναίους όταν υπέπεσε σε ηθικό εκφυλισμό και κυριεύθηκε από το πάθος της πλεονεξίας.

Η ιστορία ανακαλεί μια ανάμνηση που μεταδόθηκε προφορικά από γενιά σε γενιά, γεγονός που συνηγορεί υπέρ μιας μυθικής διήγησης. Από την άλλη μεριά, η ιστορία εμφανίζεται χρονολογημένη και καταγραμμένη στα ιερά κείμενα των σοφών ιερέων της Αιγύπτου, γεγονός που υπαινίσσεται την πιστότητά της. Αν συγκρίνουμε την αφήγηση της Ατλαντίδας με άλλους μύθους που χρησιμοποιεί ο Πλάτων, διαπιστώνουμε ότι σε κανέναν δεν αναφέρει τόσες λεπτομέρειες ως προς το περιεχόμενο και τον τρόπο μετάδοσής του και δεν κάνει τόση προσπάθεια να πείσει για την αλήθειά του. Ωστόσο, μολονότι δε μπορούμε να αποκλείσουμε το ενδεχόμενο η ιστορία να έχει ιστορικό υπόβαθρο ή να συγκροτήθηκε, εν μέρει τουλάχιστον, από ιστορικά στοιχεία, δε μπορούμε να αποκλείσουμε και την πιθανότητα να πρόκειται για παρεφθαρμένη παράδοση που δε διατηρούσε πλέον την αρχική σημασία της.

Η ιστορία της Ατλαντίδας λειτουργεί ως ένας ακόμη ηθικοπολιτικο - φιλοσοφικός μύθος που, μέσω της ιστορικής αναβίωσης της ιδανικής πολιτείας στο απώτερο παρελθόν, επιδιώκει την επίτευξη κοινωνικής και ηθικής αρετής για τους συγχρόνους του.

Άλλωστε η αναβίωση αυτή συνάδει με το ενδιαφέρον του Πλάτωνα, στους γεροντικούς του διαλόγους, να επιβεβαιώσει εμπειρικά τη θεωρία του. Η αμφίσημη στάση του Πλάτωνα απέναντι στο μύθο μας οδηγεί, σύμφωνα πάντα με την κ. Παρισάκη, στο συμπέρασμα ότι ίσως, εν τέλει, είναι περισσότερο ασφαλές να αναφερθούμε στις προθέσεις του και να πούμε ότι αποφάσισε να χρησιμοποιήσει την ιστορία της Ατλαντίδας γιατί εξυπηρετούσε τους στόχους του παρά γιατί την πίστευε- αν πράγματι την πίστευε- για αληθινή.

Να σημειωθεί ότι η έρευνα της κ. Παρισάκη ανακοινώθηκε στο πλαίσιο του Συνεδρίου για την παρουσίαση επιστημονικά τεκμηριωμένων απόψεων σε θέματα που αφορούν στη χαμένη Ατλαντίδα, και πραγματοποιήθηκε στις 10 - 11 Νοεμβρίου 2008 στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών. Η ανακοίνωση της θα συμπεριληφθεί στα πρακτικά του Συνεδρίου, που θα εκδοθούν μέσα στο 2009.